مسجد جامع جورجیر، اصفهان

از کوچه و پس کوچه های محله حکیم اصفهان که میگذری، روبروی یک سقاخانه و در ضلع شمال غربی مسجد حکیم،نمای آجری زیبایی مسحورتان می کند. سر در بلندی که نگاهتان را غرق پیچ و تاب نقوش با شکوهش می کند.

مسجد جورجیر، روزگاری در محله باب الدشت اصفهان ـ در مکان فعلی مسجد حکیم قرار داشته

 سردر مسجد جورجیر یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی دوره دیلمی و نمونه بارز آجرکاری و گره سازی به سبک رازی از دوره سلجوقیان و قدیمی تر از گنبد تاج الملک در مسجد جامع عتیق اصفهان است .

با اینکه در ساخت این سردر خیال انگیز، رنگ و لعاب کاشی به کار نبرده شده است اما زیبایی نقوش و جلال و جمالش آدمی را به وجد می آورد.

 این سردر زیبا روزگاری مردمان را به درون بنایی باشکوه به نام مسجد جامع جورجیر (گور گیر) یا مسجد جامع صغیر (در مقابل مسجد عتیق یا جامع کبیر) در انتهای بازار رنگرزان هدایت می کرده است؛ مافروخی در کتاب «محاسن اصفهان» در توصیف این مسجد آورده که این بنا توسط صاحب بن عباد ساخته شده و دارای شبستان ها، خانقاه ها، کتابخانه و مدارسی بوده است. وی متذکر می شود که این مسجد، از مسجد جامع اصفهان کوچک تر، ولی از آن زیباتر و مستحکم تر بوده است.

متاسفانه در پی حمله خانمان سوز مغول به ایران، بجز همین سردر، بقیه بخش های آن همچون مناره بی نظیر یک صد متری اش ویران شد و بعدها در دوران صفوی، مسجد حکیم به همت «حکیم محمد داوود» پزشک شاه عباس دوم در جای آن ساخته شد. اما این سردر با شکوه به عنوان نمونه ای عالی از هنر معماری دوران دیلمی، تنها بازمانده مسجد جورجیر است که برایمان به یادگار مانده است.

این سبک که از ری برخاسته، مبتنی بر استفاده از آجر در ابعاد کوچک برای ایجاد نقوش مختلف هندسی در کالبد بنا و تزیین چشمگیر آن بوده است. در سردر جورجیر، هنر آجرکاری در بخش های سازه ای و تزئینی به قوت و استادانه در دل یکدیگر به کار رفته است.

 مسجد جورجیر توسط صاحب بن عباد ساخته شده و دارای شبستان‌ها، خانقاه‌ها، و مدارسی بوده است

نقوش یگانه به کار رفته در سردر جورجیر آمیخته ای است از طرح های خطی هفت شاخه، کتبیه های کوفی، طرح های گل و برگ، شمعدان های سه شاخه، نقوش پایه شمعدان، نقش لاله گون، طرح های هندسی، نقش هایی شبیه حروف عبری و پهلوی، شمسه هشت، درخت و  پرنده، غنچه های محدب، نقوش گیاهی بال مانند، تزیینات زنجیری، شمعدان هفت شاخه، و گل های سه پر لاله مانند که هر یک هماهنگ با دیگر نقوش در جای خود نشسته اند.

شاخص ترین ویژگی سردر جورجیر یک قوس شکنج یا کنگره ای بزرگ یازده پر بر فراز آن است که در نوع خود بی نظیر است و پشت بغل های آن با نقوش چلیپای ایرانی تزئین شده است. نمونه های کوچک تری از این کمان شکنج را با پنج پر بر فراز دو تاق نمای کوچک تر در دیواره های جانبی سردر می توان دید که در بالا و پایین شبدری پنج پر آن ها، نقوش شمسه هشت و نقوش شبیه حروف الفبای پهلوی و عبری به کار رفته است که نشانه ای از توجه سازندگان بنا به نمادهای ادیان گوناگون است.

از کتیبه سردر دیلمی جورجیر که به خط کوفی گچ بری شده بود، در طرف راست فقط عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و در طرف چپ سردر، عبارت «بالقسط لاالله الا هوالعزیز الحکیم» برجای مانده و بقیه کتیبه از بین رفته است. در نماهای خارجی طرفین سردر و در داخل تاق نماهای آجری آن عبارات «لااله الاالله»، «محمد رسول الله»، «القدره لله»، «العظمه لله»، «سبحان الله»، «الحمد لله» به خط کوفی گچ بری شده و باقی مانده است. 

شاخص ترین ویژگی سردر جورجیر یک قوس شکنج یا کنگره ای بزرگ یازده پر بر فراز آن است

 
از پایین تا بالای فرورفتگی دیوار سمت راست بیرونی سردر، پنج جفت نقش شمعدان مانند تکرار شده است که در بالای هر هفت نقش شمعدان، کتیبه ای مستطیل شکل دربرگیرنده عبارات قرآنی به خط کوفی دیده می شود. در هر نقش شمعدان مانند، در طرفین یک شاخه اصلی، سه جفت شاخه با زاویه شکست 90 درجه بر روی هم جاگرفته و لبه بالایی شاخه های دوم و سوم با گردشی نرم به بیرون خمیده شده است.

در پایین دیوار بیرونی چپ سردر، نقش دو جفت پرنده در دو ردیف (چهار پرنده) به نشانه چهار پدیده طبیعی نماد زندگی در فلسفه ایران باستان، در زیر یک درخت به چشم می خورد که به نظر می رسد تکرار نماد درخت زندگی و الهام گرفته از معماری ایرانی پیش از اسلام به ویژه معماری دوران هخامنشی و ساسانی باشد. یکی دیگر از نقوش جالب توجه دیوارهای جانبی، نقوش گیاهی تداعی کننده بال شاهین، پرنده نماد قدرت در ایران باستان و همچنین یادآور نماد فروهر است.

در دو طرف بالای درگاه ورودی و داخل نیم گنبد، دو پیلپوش متقارن پوشیده از نقوش گیاهی و هندسی هستند. استفاده از نقوش ترازو مانند در لابه لای نقوش گیاهی که یادآور «مهر ترازو دار» نماد دادگستری در ایران باستان هستند و تاکید در به کارگیری عبارت «قسط» در کتیبه گچ بری سردر، می تواند نشانه ای از کاربری دیگر بنای جورجیر به عنوان جایگاهی برای رسیدگی به مسائل حقوقی مردمان آن زمان باشد.

به این ترتیب به نظر می رسد که آمیختگی کم نظیر این نقوش در سردر جورجیر صرفا با هدف تزئین سازه به کمک نقوش متداول در معماری ایرانی نبوده و انتخابی هدفمند و دارای پیام خاص بوده است. به سخن دیگر، با توجه به سابقه همزیستی پیروان ادیان اسلام، یهود، مسیحی و زرتشتی در اصفهان و برپایه نقش های برجای مانده در سردر جورجیر، به نظر می رسد که بنای جورجیر در زمان خود کاربری فراتر از یک مسجد داشته و به عنوان «خانه ادیان» و به نشانه صلح و همزیستی پیروان ادیان گوناگون در اصفهان ساخته شده بود.   

سردر نفیس و تاریخی این مسجد تا سال 1335 شمسی در میان قشر ضخیمی از اندود گل پنهان بود

سردر جورجیر در مردادماه سال 1335 به همت و راهنمایی دکتر لطف اله هنرفر که در آن زمان ریاست اداره باستان شناسی اصفهان را بر عهده داشت،از زیر قشری ضخیم از کاهگل خارج شد و در همان دوران مرمت هایی بر روی آن صورت گرفت.

متاسفانه در حال حاضر نه تنها تدابیری جدی برای حفاظت و مرمت دوره ای این میراث بی مانند اندیشیده نشده است بلکه به خاطر بی توجهی سازمانهای مسئول، اطراف این سردر یگانه به زباله دانی اهالی محل تبدیل شده است و به واسطه نفوذ رطوبت آب های سطحی،بخش های پایینی این بنا به شدت دچار نم کشیدگی شده و در حال تخریب است.امیدواریم بزودی با همت مسئولان اقدامات عاجلی برای حفظ این بنای بی نظیر صورت گیرد.